1. Introdución
Dise que a modernidade se inicia con Descartes: é seu o mérito de facer posible enunciar algunhas certezas partindo da dúbida máis esencial, e tendo como soporte único a conciencia. É un comezo que funda -en parte- a física-matemática, e que nos permitiu ter un maior coñecemento da realidade na que habitabamos e inspirar a grandes pensadores e científicos como Galileo.
Dicimos, polo tanto, que hai un mérito e iso é innegable, pero en todo inicio e en toda fundación dun novo comezo hai algo que se deixa atrás; o ladrillo que se coloca pecha un espazo que antes estaba aberto; a firmeza dunha nova construción deixa de lado a fraxilidade do que estaba sen moldear; e é que a procura de novas certezas, o intento de abandonar toda dúbida, pode derivar na pretensión de obter a certeza última, de que todo quedou xa alumado á luz cegadora da razón, e xa non quede espazo para a pregunta; o peche da noite: xa non hai nada que alumar na escuridade da dúbida, do inesgotable.
E é que do mozo, ao que un sopro de vento impídelle camiñar nos seus pesadelos, do suxeito que anda sobre a brisa da nada, ao que cre ter a fonte de todas as certezas, a posibilidade do cálculo e o dominio do que antes se lle mostraba como descoñecido, hai uns poucos pasos, un pequeno espazo, no que todo se move, e no que deberiamos recoñecer con máis frecuencia, que habitamos.
O propósito deste artigo é ver en que maneira o pensamento de Heidegger nos pode abrir un novo horizonte de preguntas e reflexións, sobre o que pensar a nosa relación coa natureza, e en xeral, con todo aquilo que queda ao lado do obxecto, da rex extensa, nesa dualidade, suxeito-obxecto, rex cogita-rex extensa, sobre a que se cimenta a nosa moderna forma de relacionarnos coas cousas. Interésanos, en definitiva, ver como podemos conectar as reflexións de Heidegger en torno ao Ser e o seu esquecemento, coas reclamacións da ecoloxía actual e o ecofeminismo, que demandan unha maneira diferente de relacionarse co natural, o feminino, o animal…
Pois hai un paso na modernidade, dinos Heidegger nas súas Achegas de Filosofía, no que a natureza, a physis, pasa de ser o lugar mesmo da esencia do ser, o lugar no que se da o ser, para devir ente, daquela Gracia, e posteriormente, coa avenida da era da técnica (Heidegger, 2003:227) obxecto de dominio, de cálculo, de mero reservoreo de materia prima, dun stock infinito, para un suxeito metafísico e fundamento último que posúe unha ansia infinita de apropiación do que nun pasado, que aínda é presente, escapábaselle.
2. Breve apuntamento: a concepción da ecoloxía en Heidegger.
É evidente que non podemos falar de ecoloxía tal como a pensamos hoxe na obra de Heidegger, sería un anacronismo: aínda que a preocupación pola natureza e a súa conservación é algo que percorre tódalas épocas, os movementos sociais ecoloxistas empezaron a cobrar voz e organización ao redor dos 60 e 70, tempos nos que Heidegger escribía xa as súas últimas obras (Tempo e ser, por exemplo, publícase en 1969).
Si que podemos dicir, pola contra, que o pensamento de Heidegger, aínda que centrado principalmente nunha cuestión, a pregunta polo ser, é dunha profundidade e renovación tal, que abre unha infinidade de camiños para pensar, entre os que podemos atopar o da pregunta pola técnica e a súa relación coa devastación da terra, o habitar poeticamente, a cuestión do pensamento reflexivo… que nos permiten sentar cimentos filosóficos para pensar uns dos problemas do noso tempo: a cuestión ecolóxica e o problema do cambio climático. Permítenos facer un diagnóstico da situación e ofrecer algunhas solucións.
Dito isto, a concepción da ecoloxía en Heidegger remite ás súas acepcións gregas, Oikos, a casa, e logos, entendido como reunión ou recoller. Refírese a ese preservar a casa; é ese entre, entre terra e ceo no que habitamos, o que dota de sentido á nosa existencia. Un sentido, un como do noso habitar, un como de como se dan as cousas e como nos relacionamos coas cousas que é o noso ser. En como cifremos ese sentido e ese como en cada epocalidade, moverase, a maneira en que somos coas cousas e na que nos relacionamos en cada tempo con elas (Giardina Novelle,2009:193-194).
Da mesma maneira que a ecoloxía en Heidegger nos remite a preguntarnos pola forma de ser da nosa existencia, e esbozar un diagnóstico de por que somos e nos relacionamos dunha maneira determinada coas cousas, as solucións de Heidegger, o salvar á terra, apuntarían tamén nun sentido que, aínda que non ten que ver directamente con propostas políticas ecolóxicas á maneira da ecoloxía actual, se devén en certas solucións filosóficas de mudar o pensamento e a maneira de ser-con. Dito brevemente, para Heidegger salvar a terra sería salvala dunha maneira de entendela, a metafísica, salvala da procura dunha redución da mesma a un fundamento último que na modernidade será a mutación do saber en certeza e o dominio do método (ibíd:234), e propón unha maneira nova de pensar e de habitar o mundo.
Empecemos por tanto polo diagnóstico, tentando entender cal é a maneira de morar que se desprende desde a modernidade, o sentido da mesma, o ser desta epocalidade.
3. O inicio da metafísica moderna: a constitución da relación suxeito-obxecto: a transformación do ser humano en suxeito e da natureza en obxecto.
Como esbozamos na introdución, hai un momento na modernidade no que a procura incesante dun fundamento último da realidade á que reducila (a historia da metafísica), dinos Heidegger, arriba nunha nova beira: a da redución da realidade á mera representación e adecuación das cousas que a forman ao intelecto dese novo fundamento, que desde Descartes será o suxeito, a rex cogita á que se lle presenta e se adecúa toda a rex extensa. Dende entón o entendemento pasa a ser a única forma de verdade, de entender a realidade, e o suxeito o fundamento dese entendemento, e polo tanto de todo o real (Giardina Novelle,2009:219).
Este será o sentido do noso tempo que comentabamos anteriormente. Dende ese momento, todo o real quedará reducido ao representable, ó intelecto, ó adecuado ao mesmo, sendo este o inicio do pensamento calculador que Heidegger criticará en obras como Serenidade (Heidegger,2002), ao calculable, medible, reducible, (ibídsupra) ao transparente, que non deixa lugar á dúbida nin á recodificación ou resignificación do posible.
Esta será unha das fontes dese esquecemento do ser que Heidegger denuncia e que se dan sucesivamente na historia da metafísica: a redución do que é, do ser do ente, ao ente mesmo, á cousa reducida ao que se presenta como representación ao intelecto, dun suxeito que tamén é ente, neste caso, ente último ou fundamento de todo o real e ao que todo se lle presenta calculado, medido e -en definitiva- controlado e reducido (Giardina Novelle,2009:221). Pois esta é a forma esencial de violencia orixinaria que exerce a metafísica sobre o real e sobre a natureza, polo tanto, ao reducila a un marco previo e dado, co que se trata de apresala, xa non só para coñecela de forma parcial e reducida, matematizándoa, senón para dominala, e niso podemos referirnos ás metáforas de dominación, como as de Francis Bacon, na que a terra sería unha muller á que someter.
Vemos aquí que lonxe de ser abstractas disquisicións metafísicas ou post-metafísicas, o pensamento de Heidegger permítenos establecer un diagnóstico potente acerca de por que o ser humano ten a relación que ten coa natureza, de por que unha versión mecanicista da mesma dominou dende os inicios da antiga física-matemática e o paradigma cartesiano. A natureza xunto co resto dos animais sentintes, lonxe de ser aquel lugar onde habitamos e co que nos relacionamos de forma recíproca, sería un lugar primeiro do que saber é poder, poder de dominación do outro e de redución dos mesmo non ao que é, (de se ter ante el unha actitude do que Heidegger chama desasimiento ou serenidade) (Heidegger,2002), senón ao que é ante un suxeito de coñecemento omnipotente sobre o que se afirma toda a realidade e ao que toda realidade posible se reduce ante el, e non a deixa ser, senón que establece unha estrutura que a copta, para reducir o seu entendemento e facilitar a súa dominación.
En segundo lugar e seguindo o sentido anterior, a natureza baixo esta óptica deviría obxecto, xa non só de coñecemento, senón de utilización, como dicimos, dun relacionarse no que o suxeito pode tomar á natureza como un reservoreo masivo de entes ao dispor das súas necesidades infinitas e á súa comercialización, pois desprovistos de ser, os entes naturais tamén devirían en mercadorías dunha lóxica agora do cálculo, que xa non é só cálculo tecno-científico, senón tamén económico (racionalidade instrumental en termos de Adorno) ou unha racionalidade económica propia do capitalismo á que todo lle asigna un prezo, devindo este a esencia do seu ente; no capitalismo actual a esencia das cousas vén dada polo seu valor a prezos de mercado de intercambio.
Antes de proseguir con estas reflexións que emanan da lectura de Heidegger, convén seguilo lendo para profundizar con máis solidez argumentaria nestas cuestións. Vexamos agora, polo tanto, a oposición entre ese pensamento calculador do que xa esbozamos algunhas características, e o pensamento meditativo, que busca unha orixe nova sobre a que cimentar un novo sentido diferente e posterior á era da técnica como consumación da metafísica.
4. Pensamento calculador e meditativo: cara unha nova orixe de occidente.
Falar de pensamento calculador remítenos á pregunta pola técnica e a súa esencia. A esencia da técnica sería ese sentido actual da nosa época do que falabamos antes, esa maneira de ser e habitar actualmente que condiciona a nosa forma de relacionarnos coas cousas. Polo tanto, segundo Heidegger, a técnica é algo máis que un mero instrumento que o home pode cambiar na súa forma de uso, é unha forma de presentar o ser dunha época. Ese modo de amosar as cousas ao ser humano, de aparecérselle, é un modo no que estas non se mostran como o que son senón como obxectos, e posteriormente como existencias (no sentido económico), para o mesmo.
A saída deste xeito de ser provén da propia esencia da técnica, de deixala ser, de pensala meditativamente, pois a técnica pertence á historia do ser, e como a súa historia encerra un esquecemento da que á vez será condición de posibilidade do seu novo xurdimento (Ibid:235); pois se deixamos ser ao pensamento calculador e á súa correspondente esencia, amósase que a mesma deixa todo un mundo de realidade, de verdade, de ser en definitiva, que non cabe dentro do seu corpiño calculador e representador ao suxeito; que hai unha infinidade de posibilidades e de formas de aparecer das cousas que se poderían dar se deixamos ao carón ese pensamento calculador, e utilizamos unha maneira de achegarse ás cousas que as deixas ser, que as conduce á súa esencia, un habitar que é construír coidando, no que ao ser humano xa non lle impón un modo de ser determinado ao mundo, senón que o escoita; non actúa cunha finalidade, cunha vontade de poder, senón que vai deixando facer. Un ser, unha forma de verdade, que se constitúe como un xogo entre terra e ceo: Ceo porque non oculta, porque se aparecen as cousas dun modo no que se lles deixa ser; terra, porque enterra, oculta, segue habendo algo que sempre queda enterrado, que sempre queda por saber e ser posibilidade.
Ese é o pensamento, e por tanto, a forma de ser alternativa que propón Heidegger, e que desde o punto de vista que a nós nos interesa, o da ecoloxía, anunciaría un novo sentido de época en que a nosa relación coa natureza, non sería a dun suxeito voraz e apropiador. Estaríamos ante unha maneira de habitala e de relacionarnos con ela, na que a esta permíteselle ser, condúceselle a unha maneira de ser que sexa satisfactoria tanto para ela, como para os humanos, como para os seres non humanos que habitan nela. Pois neste sentido, como sinalan algunhas ecofeministas antiespecistas como Catia Faria, a natureza tamén pode ser un lugar de sufrimento para os seres humanos, e para os animais; non é un mero lugar idílico, e require de certas intervencións (Faria,2016). E se como sinala Heidegger a técnica non é o problema, senón que o problema é facer dela a esencia de ser (Ibidsupra:250), certas intervencións non dominadoras, non patriarcais, que redunden nunha maneira de deixarse mostrar á natureza dunha maneira positiva para os seres sentintes que habitan nela non tería por que ser negativa.
Neste sentido, como certa critica, cabería sinalar que Heidegger establece explícita ou implicitamente unha dualidade entre o ser humano e o resto dos entes, en especial cos animais, quedando, por dicilo dalgunha maneira, nun dualismo humanista, o mesmo que pretendía criticar, no sentido de que para el, o ser humano é o único que habita poeticamente, que habita aberto á posibilidade creadora do acto creador que é a poiesis, dese habitar que é construír, por ser o único que ten linguaxe, palabra, e con iso o potencial de abrir ao mostrarse desta (ibid:309). Non habería con todo un potencial creador, un facer do mundo constante, no animal, tamén no animal do ser humano? Haino, pero Heidegger dinos que o animal é pobre de mundo, a diferenza do ser humano, é dicir, que o seu potencial creador e poético, é menor que no caso dos seres humanos, o cal non debería ser un pretexto para denigralos, só unha marca de diferenza.
5. En síntese.
No presente artigo realizamos unha conexión entre o pensamento de Heidegger e a cuestión da natureza; esperando que isto nos permitise conectar o seu pensamento coas actuais correntes ecolóxicas, servindo este pensar como unha base filosófica para o pensar verde. Ao longo do traballo establecemos o diagnóstico que fai Heidegger sobre a actualidade, como tempo da técnica, e a posible solución que o mesmo establece para esta deriva.
Bibliografía
Giardina Novelle, M., 2009. Prolegómenos para una fundamentación filosófica de la ecología. Universidad Nacional de Educación a Distancia.
Heidegger, M. and Picotti C, D., 2003. Aportes a la filosofía. Buenos Aires: Biblos.
Heidegger, M. and Zimmermann, I., 2002. Serenidad. Barcelona: Ediciones del Serbal.
Rodríguez García, R., 2002. Heidegger y la crisis de la época moderna. Madrid: Pedagógicas.
SOBRE O AUTOR
Arturo Cabrero Lozano é graduado en Ciencias Políticas e da Administración pola USC. Actualmente cursa o máster da mesma universidade en Filosofía, Coñecemento e Cidadanía. Os seus intereses abranguen todo o ámbito do pensamento filosófico e científico-político, centrándose principalmente na teoría política. Actualmente é activista do movemento Fridays For Future en A Coruña.
A Xanela 