“Someone once said that it is easier to imagine the end of the world than to imagine the end of capitalism”
F. Jameson, Future City.
“Resulta máis sinxelo imaxinar o fin do mundo, que imaxinar o fin do sistema capitalista”, ou polo menos así o entendeu Frederic Jameson (2003: 76) e tamén Mark Fisher (2016) no primeiro capítulo do seu texto: Realismo capitalista: Non hai alternativa? En base na idea de realismo capitalista deste último, preténdese aquí expoñer, -de forma non exhaustiva- a relación capital-medio urbano, e con iso o porvir da vulnerabilidade e o senfogarismo na nova «Era post-COVID-19».
A extensión pandémica da COVID-19, deixou entrever o desmantelamento do welfare nas últimas décadas[1]. David Harvey (2020), ao pouco dos comezos desta nova crise epidemiolóxica, quixo advertir acerca dos efectos e consecuencias sobre a economía global. Derivado do proceso globalizador, a mobilidade internacional non só incrementa o potencial contaxio do SARS- CoV-2, senón que, desde hai unha década, transformou as formas de consumo no que Harvey (2020) denominou como consumo instantáneo e que ten os seus efectos sobre o turismo internacional, chegando a case dobrarse para o período 2010-2018 e que supón entre o 70 e o 80% do montante producido (Harvey, 2020). Moitas cidades preséntansenos por tanto, na actualidade, como lugares vulnerábeis, insostibles e onde predomina a exclusión e a desigualdade.
Nas diferentes lecturas das lóxicas capital/territorio, hai unha que sobresae, tratada polo propio Harvey (2008): o empresarialismo urbano. A partir da década de 1970, en especial desde a crise de 1973, as cidades asumen un novo papel no marco da globalización neoliberal, no que adoptan unha actitude empresarial. Os núcleos urbanos han de converterse en centros atractivos para o investimento, en nodos que conecten e/ou concentren os fluxos globais do capital. Este consenso, de aspecto postideolóxico, ao redor da función da cidade convérteas progresivamente en «cidades globais» (Sassen, 2001). Iniciadas esta serie de transformacións, e con elas o medre desregulado da cidade, que como sinala Lynch (1985) é incompatible cos procesos de integración social. A relación entre medre urbano e circuítos do capital ser relaciona especificamente coa teoría da reprodución ampliada dos circuítos do capital (Lois, Piñera e Vives, 2016). O capital excedente é desviado cara aos circuítos secundarios de acumulación.
Os circuítos secundarios de acumulación consisten na creación de capital fixo, por exemplo as infraestruturas, cuxa función é a de actuar como fondos de consumo, é dicir, bens e mercadorías cuxo usufruto pode prolongarse no tempo. Isto permite prolongar no tempo o ciclo de acumulación, transformando a cidade nun mecanismo de absorción de excedentes que garanta os beneficios a longo prazo (López Hernández e Rodríguez López, 2011).
En España, o crecemento do sector inmobiliario foi o caso máis espectacular, a nivel mundial, de expansión urbana ligada ao “correcto” funcionamento da dinámica do capital (Harvey, 2013), e determinou en gran medida as relacións entre a oligarquía española e a clase política, xa que este modelo produtivo, baseado na sobreprodución desta esfera produtiva específica necesita do desenvolvemento de plans orientados á desregularización que son, en definitiva, os que permiten que os procesos de acumulación atopen un acomodo o máis adecuado posible.
Así mesmo, o nome específico para designar o crecente número de execucións hipotecarias e desafiuzamentos en España a partir da crise económica é “acumulación por desposesión”. Este mecanismo de regulación do capital ante crise de sobreacumulación é un fenómeno multifacético, pero que estivo presente en todas as crises económicas que sufriu o capitalismo desde a década de 1870 (Harvey, 2004).
O problema da vivenda española reside, en primeiro lugar, no carácter liberal que orientou a súa construción, facendo que o seu desenvolvemento fose da man das necesidades do mercado, e o papel da vivenda social foi historicamente residual (Trilla i Bellart, 2003). Esta dinámica gana forza a partir da década de 1990, reforzando a relación entre vivenda en propiedade e as aspiracións da clase media, antesala do boom inmobiliario do período 1997-2007.
Ditas aspiracións responden a certa bipolaridade da problemática da vivenda: por unha banda, un discurso público que dá relevancia ao dereito de ter unha vivenda digna, e que atopa a súa acomodo na apelación ao artigo 47 da Constitución Española; por outro, a intención de crecer economicamente a través da construción de vivendas, na que o mercado ten un papel crave (García Pérez e Janoschka, 2016). Por tanto, aínda que se considera un dereito constitucional, e moitas das protestas sociais e políticas reivindícano a partir deste marco, o feito de que o acceso á vivenda estea regulado polos mecanismos do mercado impide a consecución deste dereito (Sánchez Cota et al., 2017).
Seguindo o xa citado traballo de García Pérez e Janoschka (2016), tras a crise de 2008, punto de inflexión na obra de Fisher, prodúcese unha reconversión ou substitución no perfil das empresas relevantes no sector. O novo mapa empresarial xurdido da crise do ladrillo caracterízase pola presenza de numerosos fondos de investimento que xunto ás entidades bancarias adquiren enormes lotes de vivendas, buscando novas formas de rendibilidade a través dos alugueiros, que se converteron nun nicho de mercado que ofrece enormes rendementos, xa que a posibilidade de adquirir unha vivenda en propiedade, especialmente entre os sectores máis novos, vese dificultado pola ausencia de salarios elevados e contratos laborais que garantan un mínimo de estabilidade económica e capacidade de aforro.
Ademais, o problema da vivenda en España presenta o particular paradoxo da convivencia dun discurso ideolóxico que sostén a necesidade de crear nova vivenda, alegando carencias estruturais que impiden o acceso da poboación a unha vivenda en propiedade, é dicir, que os problemas como o elevado prezo dos alugueiros débese á falta de oferta, e negando os problemas derivados da especulación inmobiliaria e outros fenómenos como a xentrificación, xunto á existencia dun amplo número de inmobles baleiros.
O impacto económico da COVID-19 está a afectar especialmente aos grupos de poboación máis vulnerables, e o pasado recente acerca da problemática da vivenda no Estado español, así como o papel dos actores principais no xa citado proceso de acumulación por desposesión, fainos pensar nun aumento da precariedade e vulnerabilidade sen precedentes, que do mesmo xeito que na crise de 2008, vai afectar especialmente no referido ao acceso á vivenda, xa que como vimos, o mercado inmobiliario e o sector da construción foron -desde a década de 1990- o motor principal da economía española, e a súa relevancia no modelo produtivo. É por iso imprescindible destapar a verdadeira aparencia da orde económica e os intereses ao redor da vivenda, que “destruamos a aparencia de todo orde natural, que revelemos que o que se presenta como necesario e inevitable non é máis que mera continxencia” (Fisher, 2016: 42).
Nun primeiro momento, poderiamos pensar que un alto nivel de vulnerabilidade e/ou exclusión social podería mobilizar, como xa ocorreu coa PAH a pasada década, a miles de persoas. Pero quizá, a asimilación de discursos hexemónicos e, con iso, a percepción de falta de alternativa, creará desafección política, pero tamén resignación. Como apunta Fisher, atacar ao realismo capitalista esixe que este sexa exhibido “como incoherente ou indefendible” (Fisher, 2016: 41). Neste sentido, un dos proxectos de Hans Hacke, representante da Crítica Institucional, é a viva imaxe da incoherencia do capitalismo. O seu título, Castillos en el aire, comprende un conxunto de imaxes e fotografías do barrio de Vallecas (Madrid), no que se mostran solares baleiros e edificios a medio construír, situados en rúas con nomes como “Cale da arte Abstracto”, “Cale da arte Pop” ou “Calle de Eduardo Chillida” (Cabelo, 2020). Con esta obra, o artista trata de sinalar non só as ruínas do desenvolvemento económico acaecido baixo a expansión urbana, tamén o paradoxo de que estas se atopen en localizacións que aspiraban a converter o barrio nun distrito cultural.
A vivenda conforma os cimentos do benestar material nos individuos e, polo tanto, dunha vida digna. Tal e como o entendeu Jürgen Habermas (1975), o capitalismo tardío rompe co consenso keynesiano do benestar para utilizar ao estado como mecanismo de rendibilidade privada. Por suposto, en detrimento de o público e, polo tanto, do interese xeral[2].
As medidas liberalizadoras do Estado español nos anos antes referenciados son unha mostra máis, e o devir da recesión post-COVID-19 pode converter a esta propiedade na principal ferramenta de exclusión social.
Porque consideramos a propiedade o centro da vida; porque entendemos que niso reside a definición de liberdade; porque a antepuxemos aos dereitos e a felicidade humana; porque -en definitiva- consideramos que non existe alternativa.
[1] Véxase Milanovic (2018).
[2] Como ben apunta D. Harvey na súa “terceira contradición” do capital, “a existencia dese vínculo social [propiedade-persoa] é recoñecida en case tódalas constitucións burguesas e conecta os ideais da propiedade privada individual cas nocións dos dereitos humanos individuais (os «dereitos do home») e cas doutrinas referidas a eses dereitos individuais e á súa protección legal” (Harvey, 2017: 54, tradución propia).
Bibliografía
Cabello, G. (2020). “En el lugar de lo que falta. Vanguardia y contracultura”. En J.A. González Alcantud (ed.). Europa y la contracultura (49-70). Madrid: Adaba Editores.
Fischer, M. (2016). Realismo capitalista: ¿No hay alternativa? Buenos Aires.: Caja Negra.
García Pérez, E. y Janoschka, M. (2016). Derecho a la vivienda y crisis económica: la vivienda como problema en la actual crisis económica. Ciudad y Territorio, Estudios Territoriales, 188, 213-228.
Habermas, J. (1975). Problemas de legitimación en el capitalismo tardío. Buenos Aires: Amorrortu.
Harvey, D. (2004). The ‘new’ imperialism: accumulation by dispossession. Socialist Register, 40, 63–87.
Harvey, D. (2008). Espacios del Capital: Hacia una geografía crítica. Madrid: Akal.
Harvey, D. (2013). Ciudades rebeldes. Del derecho de la ciudad a la revolución urbana. Madrid: Akal.
Harvey, D. (2017). Diecisiete contradicciones y el fin del capitalismo. Madrid: Traficantes de Sueños.
Harvey, D. (2020). “Anti-Capitalist Politics in the Time of COVID-19”. Jacobin Magazine. Recuperado de https://jacobinmag.com/2020/03/david-harvey-coronavirus-political-economy-disruptions
Jameson, F. (2003). Future city. New Left Review, 21, 65-79.
Lois González, R., Piñeira Mantiñan, M., y Vives Miró, S. (2016). El proceso urbanizador en España (1990-2014): una interpretación desde la geografía y la teoría de los circuitos de capital. Scripta Nova, 20. DOI: https://doi.org/10.1344/sn2016.20.16793
López Hernández, I. y Rodríguez López, E. (2011). Fin de ciclo. Financiarización, territorio y sociedad de propietarios en la onda larga del capitalismo hispano (1959-2010). Madrid: Traficantes de Sueños.
Lynch, K. (1985). La buena forma de la ciudad. Barcelona: Gustavo Gili.
Milanovic, B. (2018). Desigualdad mundial: un nuevo enfoque para la era de la globalización. Cidade de México: Fondo de Cultura Económica.
Sánchez Cota, A., Álvarez Veinguer, A., Olmos Alcaraz, A., Sebastiani, L., García Soto, R., y Fernández Alberdi, B. I. (2017). “La construcción de comunes en la lucha por la vivienda: etnografía colaborativa junto al colectivo Stop Desahucios 15M Granada y la PAH de Barcelona”. En Rebeldías en Común. Sobre comunales, nuevos comunes y economías cooperativas (119-136). Madrid: Libros en acción.
Sassen, S. (2001). La ciudad global. New York, Londres, Tokio. Buenos Aires: Eudeba.
Trilla i Bellart, C. (2003). La política de vivienda en una perspectiva europea comparada. Revista de Economía y Finanzas de Castilla y León, 6, 33-52.
SOBRE OS AUTORES
Enrique Fernández Vilas. Graduado en Ciencia Política e da Administración pola Universidade de Santiago de Compostela (USC). Actualmente cursa o grao de Antropoloxía Social e Cultural na Universidade de Granada (UGR) e de Socioloxía na Universidade Nacional de Educación a Distancia (UNED)
Raúl García Amoedo. Graduado en Ciencias Políticas e da Administración pola Universidade de Santiago de Compostela (USC). Actualmente cursa o grao de Antropoloxía Social e Cultural na Universidade de Granada (UGR).
A Xanela 